(Bečkerečka episkopija)
Sredina XVI veka bila je ključna za budući razvoj grada, a samim tim i crkve kao dela tadašnjeg društva. Pored blagonaklonosti turske uprave prema tadašnjem stanovništvu u prilog jačanju crkvene institucije u gradu išla je i obnova Pećke patrijaršije 1557. godine. Sve do kraja XVI veka malo je onih pravih informacija na osnovu kojih možemo shvatiti pravo stanje crkve. Znamo da su 1566-1567. zabeležene 2 crkve (sagrađene verovatno i pre dolaska Turaka), ali da je za njihovo dobro funkcionisanje nedostajalo bogoslužbenih knjiga. Zbog toga su iz manastira Hopova poslata u naručje Bečkerečana dva mineja. Razvoj crkve u gradu naglo je na kratko prekinuo ustanak iz 1594. godine. Međutim, nakon njega grad je uspeo da zadrži povlastice koje mu je dao Mehmed-paša Sokolović i razvoj je mogao da se nastavi.
Tokom XVI i XVII veka područje Banata se zbog brojnosti nastanjenih Srba zvao Raška. Posledica ove brojnosti bilo je osnivanje nekoliko episkopija među njima i Bečkerečke. Prvi siguran podatak o episkopima ove eparhije imamo iz 1608. godine. On je vezan za sinđeliju patrijarha Jovana kojom se potvrđuje postavljanje prvog episkopa na području Hrvatske. Ovaj dokument je potpisalo osam vladika i među njima je bio i Visarion bečkerečki. Daljnu potvrdu o postojanju episkopije nalazimo u kratkoj zabelešci patrijarha i velikog kulturnog pregaoca Pajsija Janjevca (1614-1647) koja je napisana prilikom boravka u Bečkereku 1625/1626. godine. On je grad oslovio kao bogohranimi (bogočuvani). O postojanju episkopije nam govore i spisi Kongregacije za propagiranje vere, koja se između ostalog bavila i preobraćanjem pravoslavnih. U dokumentima iz 1640. i 1645. godine među brojnim episkopijama Pećke patrijaršije spominje se i Bečkerečka i to uporedo sa drugim banatskim episkopija (Temišvarskom, Vršačkom,..) Na osnovu raspoloživih podataka ne možemo sa sigurnošću tvrditi da je episkopija u gradu bila konstantno prisutna tokom celog XVII veka. Često se dešavalo da su temišvarski episkopi svoju jurisdikciju proširivali i na područje Bečkereka, a izgleda i često izmeštali svoja sedišta. U spisima Kongregacije opet vidimo da je patrijarh Pećki uglavnom iz finansijskih razloga morao povremeno da ukida neke eparhije. Svakako se konfuzno i nesigurno vreme reflektovalo i na kontinuitet episkopije. Poslednji pomen jednog bečkerečkog episkopa nalazimo na zidovima manastira Svetog Pavla (Sveta gora). 1686-1687. vladika Mihailo je finansirao oslikavanje priprate crkve scenama Bogorodičinog akatista i Otkrovenja Jovana Bogoslova. Prvi istraživač koji je primetio ovo slikarstvo i pripisao ktitorstvo episkopu Mihailu bio je slikar i pisac Dimitrije Avramović (1815-1855). On u svom opisu manastira Svetog Pavla kazuje da u hodniku jednog zdanja, koje je nekada bilo priprata manastirske crkve, stoji portret vladike Mihaila bečkerečkog.
Monasi Pećke patrijaršije su u dva navrata (1660. i 1666. godine) boravili u današnjem Zrenjaninu i prikupljali priloge za Pećku patrijaršiju. Ovo izgleda nije bio usamljen primer u ono vreme. Iz određenih dokumenata znamo da je i sam patrijarh 1653. godine boravio po raznim mestima u Vlaškoj (čest termin za Banat u ono vreme) i oko reke Dunav i prikupljao novac kako bi platio sultanu porez. Na veliku sreću boravak monaha ostao je zabeležen u sačuvanom popisu (katastigu) priložnika. Ovaj dokument je pored sačuvanih nadgrobnih spomenika izuzetno značajan za proučavanje sveštenstva na području grada.
Zabeleženi sveštenici i monasi u Zrenjaninu:
- Varoš Bečkerek: monahinja Jelisaveta (umrla 1638), pop Maksim (katastig 1660), protopop Petar (katastig 1666, umro 1676., pop Damjan (katastig 1666), pop Hrista (katastig 1666), monahinje Salomija i Pelagija (katastig 1666), pop Pejo (zabeležen 1691, nakon izgnanstva iz Bečkereka, u Edunu (Adonj).
- Gradna ulica (danas deo Zrenjanina): pop Ostoja (katastig 1660), pop Zaharije (katastig 1666), pop Gavril (katastig 1666), monah Miletija (katastig 1666), monahinja Evrosima (katastig 1666) i njena majka Jelisaveta (katastig 1660, 1666), pop Neško (1695)
U katastigu iz 1666. spominje se manastir Drenovac, u neposrednoj blizini grada. U njemu su tada boravili: iguman Makarije, jeromonah Jeftimije i monasi Arsenije i Danil. Ranije se mislilo da je manastir Drenovac bio u Gradnulici, ali na osnovu katastiga jasno vidimo da su ta dva mesta potpuno odvojena. Analizirajući kretnje pećkih monaha videćemo da su iz Bečkereka krenuli ka Martinici (potez danas kod Lukićeva), pa onda posle do manastira Drenovca i dalje prema Ečki i mestu Batka (danas toponim kod Perleza). Između sela Ečka i Lukićevo (kod današnjeg aerodroma) je do danas sačuvan toponim Despotovac koji bi mogao biti mesto gde je nekada postojao manastir Drenovac osnovan još od strane srpskih despota. Na osnovu raspoloživih podataka teza o eventualnom postojanju manastira u današnjoj Gradnulici je teško održiva. U varoši Bečkerek i Gradnoj ulici jesu zabeležene monahinje i sa jednim izuzetkom jedan monah, ali nije zabeležen niti iguman niti nastojatelj manastira tako da je o ustrojstvu manastira teško govoriti. Boravak monaha a posebno monahinja pri crkvama nije redak slučaj onog vremena. Monasi su uglavnom bili bivši sveštenici, a monahinje žene koje su ostale bez muževa. Pošto su ženski manastiri bili retki u ono vreme monahinje su živele pored crkava (često u posebnim kelijama) i brinule se o njima, a zauzvrat su dobijale hranu i smeštaj. Boravak monahinja a kasnije i hilandarskih monaha mogao je ostaviti traga na narod koji je u kasnijem periodu (XIX vek) crkvu u Gradnulici zvao manastir. Brojne crkve širom Banata (Botoš, Novi Bečej, Bavanište...) i dan danas nose nazive manastir ili namastir više kao oznaku ranijeg kultnog mesta.
Veze tadašnjeg Bečkereka i manastira Hilandar su tokom turske vladavine bile mnogostruke. Znamo da je bečkerečki episkop Mihailo boravio na Svetoj gori pa možemo pretpostaviti da je posećivao i najznačajniji srpski manastir Hilandar. Drugi značajan podatak je da je manastir u neposrednoj blizini Bečkereka imao svoj metoh. On se zvao Bakeboš (Bakebuš) i nalazio se kod sela Arače u bečkerečkom kadiluku. Moguće je da je upravo ovaj metoh razlog boravka Rafaila Hilandarca u Bečkereku. Iz Temišvarskog protokola pisanog 1758. godine saznajemo da se istočno od tadašnje crkve u Gradnulici nalazio dom od nepečene cigle sa dve kelije pod jednovodnim krovom, koji su sagradili hilandarski monasi. Pri crkvi se, kao i danas, nalazila kapela jeromonaha Rafaila.
Boravak jeromonaha Rafaila u Gradnulici je do danas ostao nedovoljno proučen i objašnjen. Dosadašnja proučavanja su se oslanjala na zapis sa ikone koja nam kazuje da je hilandarski monah Rafailo bio poreklom Srbin i da je bio svešteno-inok iliti monah pustinjak sa mogućnošću držanja službe. Na ikoni dalje piše da je putovao u Banat gde se i upokojio. Za kraj se ističu njegove čudotvorne mošti. Ikona (najverovatnije iz XVIII veka) na kojoj je natpis i sama predstavlja Svetog Rafaila, što znači da je on još tada za hilandarske monahe bio svetac. Kolikog je značaja imao Sveti Rafailo na hilandarsku bratiju ukazuje nam i mesto na kome se nalazila ikona kada ju je arhimadrit Nićifor Dučić video 1882. godine prilikom boravka u Hilandaru. Ona je bila smeštena na najsvetije mesto u hramu hilandarskom, oltaru. Hilandar je odigrao ključnu ulogu u širenju kultova srpskih svetitelja, kako osnivača Hilandara (najstarija ikona Svetog Save i Simeona potiče iz Hilandara), tako i drugih ličnosti kao što su Car Lazar, Miloš Obilić, a kako se čini i Svetog Rafaila. Time možemo objasniti i boravak hilandarskih monaha u Gradnulici početkom XVIII veka kada podižu kapelu Svetom Rafailu i grade kelije kako bi se budući hodočasnici mogli smestiti. Tragajući po dokumentima i rukopisima hilandarskim vezanim za Svetog Rafaila našao sam dva pomena koji se mogu dovesti skoro u direktnu vezu sa ovim svetim monahom. Na korici jednog rukopisa koji se čuva u Hilandaru postoji zapis grešnog Rafaila koji predviđa svoju skoru smrt u Krajini Temišvarskoj (naziv Banat ulazi u upotrebu početkom XVIII veka). Natpis je okvirno datiran u XVII vek. Drugi mogući pomen nalazimo u jednom dokumentu gde se spominje hilandarski monah Rafailo Zotović koji sa svojom bratijom traži dozvolu za prikupljanje priloga po zemljama cara Leopolda 1688. godine. Tih godina je turski sultan uveo veliki ratni porez koji je posebno bio nepodnošljiv za manastire (četiri zlatnika po monahu).
Pripovedajući o stanju crkve u Bečkereku bilo bi nepravedno ne spomenuti Vuka, jednog od nekoliko dijaka koji su zabeleženi u gradu. On se kao priložnik Pećke patrijaršije javlja u oba popisa (1660. i 1666. godine). Ovom istaknutom pisaru je došao u posed jedan tipik sa kraja XIV veka koji je nastao na prostoru Vojvodine. Tipik je Vuk poklonio bečkerečkoj crkvi. Danas se ovaj rukopis čuva u biblioteci Matice Srpske. Sasvim je moguće, a to će nadam se otkriti neko buduće istraživanje, da se dijak Vuk krije iza istog imena upisanog na okovu Hopovskog jevanđelja iz 1662. godine.
U vreme Velikog rata (1683-1699) Bečkerek je oslobođen od Turaka 1689. godine od strane srpske milicije. Odmah po oslobođenju vojvoda Novak Petrović je tražio da mu se dodeli Bečkerek. Izgleda da do ovog nije došlo pa se u celu priču umešao episkop jenopoljski Isaija Đaković (sredina XVII veka- 1708). On je tražio od austrijskog cara da mu se prepusti u vlasništvo vodenica na Begeju sa šumom Čontikom i drugim dodacima u Bečkereku. U pustom gradu jedina nada za opstanak milicije i nešto rasutog naroda bila je upravo ova razrušena vodenica koja bi obezbedila dovoljno hrane. Međutim, od trenutka kada je upućen zahtev 1691. prošlo je četiri godine dok car Leopold I nije konačno potvrdio vlasništvo episkopu Isaiji i naredio mu da lično dođe u Bečkerek i da preuzme vlasništvo nad vodenicom. 1694. godine vladika Isaija Đaković je od strane cara proglašen i za episkopa temišvarske eparhije, sa granicama od Arada i Lipove sve do Bečkereka i Pančeva. Na ovaj način su pod jednu eparhiju stavljene sve bivše banatske episkopije. Iako se u dokumentu spominju bivše episkopske stolice u samom Bečkereku i Lipovi (manastir Hodoš), car je odlučio da Isaija dobije titulu temišvarski. Da se episkopu svideo Bečkerek vidimo i iz novog zahteva caru da mu se dodeli ceo Bečkerek sa pustarom Aradac i barama Kulpin i Belo Blato i svim ostalim dodacima. Ne znamo kako je rešeno ovo pitanje, ali čak i da je episkopu Isaiji privremeno prepušten ceo Bečkerek on ga je morao vratiti već 1701. godine kada je mirovnim ugovorom grad (bez tvrđave) vraćen Turcima.
Bečkerek je u vreme Turaka imao solidnu crkvenu organizaciju i svoju episkopsku stolicu. Iako su arhivski podaci malobrojni oni ipak pružaju jednu dobru opštu sliku. Nažalost mi danas ne znamo kako su izgledale crkvene građevine. Današnje crkve Uspenja i Vavedenja bogorodičinog se verovatno nalaze na mestu starijih. To nam mogu potvrditi stare mape, stari nadgrobni spomenici, današnja kapela Svetog Rafaila itd. Na osnovu opštih analogija možemo pretpostaviti da su crkve imale određene karakteristike raških i moravskih građevina. Nadam se da će nam arheolozi jednog dana odgovoriti kako su bar izgledale u osnovi.
D.V.
Odabrana literatura:
Dimitrije Avramović, Sveta gora sa strane vere, hudožestva i povestnice, Beograd 1848.
Nićifor Dučić, Razni Zapisi, Starine JAZU 21, Zagreb 1889.
Ljubomir Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi I, II, III, Beograd 1902,1903,1905.
D. J. Popović i S. Matić, O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku, Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu 9/10, Sremski Karlovci 1931.
Dušan J. Popović, Srbi u Banatu do kraja XVIII veka, Beograd 1955.
Dimitrije Bogdanović, Katalog ćirilskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1978.
Marko Jačov, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima, 1622-1644 I, Beograd 1986.
Marko Jačov, Le missioni cattoliche nei Balkani durante la guerra di Candia (1645-1669), Vatikan 1992.
Aleksandar Fotić, Sveta gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XV-XVII vek), Beograd 2000.
Miloš A. Popović, Versko-Crkveni život Srba u Banatu, Zrenjanin 2001.
Nataša Dragin, Ćirilske rukopisne knjige biblioteke Matice srpske, Bečkerečki tipik iz 14 veka, ZMS za filologiju i lingvistiku 47, Novi Sad 2004.
Slavko Gavrilović, Isaija Đaković - arhimandrit grgeteški, episkop jenopoljski i mitropolit krušedolski, Zbornik Matice srpske za istoriju 74, Novi Sad 2006.
Miroslav Timotijević, Rađanje moderne privatnosti, Privatni život Srba u Habzburškoj monarhiji od kraja 17. do početka 19. veka, Beograd 2006.
Dumitru Teicu, Die Ekklesiastische geographie des mittelalterlichen Banats, Bukurešt 2007.
Нема коментара:
Постави коментар