Kasa Torontalske županije, 1820-1840.

EKSPONAT MESECA JANUARA I 2016.

- Istorijat

Županijska kasa u obliku škrinje danas se čuva u Narodnom muzeju u Zrenjaninu i izložena je u hodniku na prvom spratu zgrade. Kasa je zasigurno u zbirci muzeja od 1960. godine, kada je muzej bio smešten još u Jankovićevoj kući kraj Velikog mosta. Pretpostavka je da je ona nabavljena neposredno nakon osnivanja muzeja, jer inventarski popis Torontalskog muzeja iz 1919. beleži škrinju, čiji bi opis (drveni kovčeg okovan gvožđem) mogao odgovarati ovoj muzealiji.

- Karakteristike i tip

Škrinja je masivna, pravougaonog preseka i stoji na lavljima šapama. Drvena struktura je okovana gvozdenim okovom i ukrasom u vidu profilacija, rozeta, stilizovanih ručki i dr. Poseban dekorativni momenat predstavljaju vratnice na poklopcu krunisane trougaonim zabatom. Ovakav tip škrinje je karakterističan za područje Ugarske i slični primerci se mogu sresti u privatnim i javnim kolekcijama na prostoru današnje Mađarske. U kikindskom muzeju se takođe čuva analogan primerak za koga se osnovano pretpostavlja da je u prošlosti imao funkciju kase distrikta. Ovaj tip škrinje sa okovom i snažnom bravom je pre svega bio namenjen držanju dragocenosti i kao takav bio je pogodan za državne ustanove, banke i imućne ljude. Na osnovu drugih sačuvanih škrinja (u koje sa imao uvid) mogu reći da zrenjaninska škrinja spada među raskošnije i monumentalnije primerke.

- Izrada

Županijska škrinja je rad odličnog kovača i njegove radionice. Nameće se pitanje da li je ona naručena iz nekog od većih zanatskih centara Ugarske, ili pak, iz lokalne radionice. Za razliku od sačuvanih primeraka iz Mađarske ova škrinja ima jednu vrstu specifičnog ukrasa u vidu dekorativnih pruntova koji su imali i funkciju nitni. Ovaj motiv srećemo kod srpskih kujundžija tokom XVII i XVIII veka, ali i na škrinjama i kasetama sa područja južne Nemačke iz XV i XVI veka. S obzirom da je Banat bio taj gde su se kreativni uticaji sa doseljenim stanovništvom konstantno preplitali možemo konstatovati, da je Županijska kasa bez obzira na poreklo njenog tvorca dobila određene lokalne karakteristike. Za izradu ovakve škrinje na lokalnom nivou postojali su i realni uslovi, jer je kovački zanat na prostoru Torontala bio veoma razvijen. Radi poređenja godine 1862. u županiji je zabeleženo blizu 450 kovača i tri izrađivača predmeta od mesinga. Među njima je sigurno bilo i vrhunskih majstora.

- Datiranje

Na osnovu stilskih karakteristikama škrinja pripada periodu klasicizma, koji je dominantan u umetnosti na ovim prostorima u periodu sa kraja XVIII i u prvim decenijama XIX veka. Osim jedne slične škrinje iz privatne kolekcije u Mađarskoj datirane u 1831. godinu, drugi sačuvani primerci ovog tipa kasa nemaju označenu godinu proizvodnje. Za kikindsku škrinju se pretpostavlja da je nabavljena nakon izgradnje zgrade Kurije oko 1839. godine.
Zarad sigurnijeg i preciznijeg datiranja bilo je neophodno istražiti lokalnu arhitekturu i istoriju. Godine 1828. ulazna vrata od drveta Uspenskog i Vavedenskog hrama u Bečkereku su dobila okov od gvozdenog lima sa klasicističkom organizacijom prostora i dekorativnim rozetama i profilacijama. Ova vrata nose bliske stilske karakteristike kao i muzejska kasa, ali nešto drugačiju zanatsku obradu.

Okivanje vrata pravoslavnih crkava u gradu uslovljeno je najverovatnije strahom od požara koji su u to vreme bili učestali u gradu. Najstrašniji od svih bio je požar iz 1807. godine koji je gotovo zbrisao centar grada. Nakon požara usledila je dugotrajna i obimna obnova grada. Radovi na novoj zgradi Torontalske županije su okončani 1820. godine, pa je usledilo i opremanje enterijera i mobilijara. Verovatno u tom periodu nabavljena je i županijska kasa koja se danas čuva u zrenjaninskom muzeju. Usled gore navedenih paralela i istorijskih okolnosti sklon sam datiranju Županijske kase u period između 1820. i 1840 .godine.

D.V.

PS
Zahvalan osoblju kikindskog muzeja na informacijama o kasi distrihta, i mentorki Milevi Šijaković na ukazanoj vezi škrinje sa vratima pravoslavnih crkava.

Kasa Torontalske županije,

1820-1840, 

Ugarska / Banat.

Narodni muzej, Zrenjanin.