Teodor Popović, bečkerečki moler (1747-1807)

Biografija

O životu ikonopisca Teodora Popovića pre dolaska u Bečkerek skoro da nema podataka. U ranijoj literaturi njegova ličnost je povezivana sa ikonopiscem Averkijem Popovićem, koji je iz Srbije prešao u Banat. Međutim, do danas ova teza nije potkrepljena niti jednim arhivskim podatkom. Postoji indicija i ozbiljna pretpostavka da je Teodor učio slikarstvo u školi Kijevo-Pečerske Lavre u Ukrajini, sa kojom je Karlovačka Mitropolija imala dobre i uzajamne odnose.

Nešto pre 1778. on se javlja u Bečkereku kao obrazovan ikonopisac, ali i zreo čovek sa tridesetak godina. Iako je u to vreme u gradu delovala slikarska radionica njegovog prezimenjaka Dimitrija (1737-1796), on je ipak uspeo da se izbori za određene poslove. Za gradnuličku crkvu posvećenu Vavedenju naslikao je 1778. godine ikonu Bogorodice Bezdinske, a iste i ikonostas parohijske crkve u Beodri (danas Novo Miloševo).

Nakon što se finansijski stabilizovao, oženio se Simeonom (1755-1837), koja mu je tokom 1780-tih i početkom 1790-tih rodila šestoro dece (troje muške i troje ženske). Dva sina su nastavila tradiciju očevog poziva. Stariji Georgije je radio u očevoj slikarskoj radionici, a prve pouke je sigurno dobio i mlađi Jeftimije.

Među Teodorove kasnije slikarske radove spadaju ikonostas parohijske crkve u Ečki (1786) i ikona Raspeća Hristovog iz 1796. godine. U potrazi za mogućom delatnošću pokušao je da dobije posao na slikanju ikonostasa u sremskom selu Petrovci, ali je Konzistorija, i pored toga što ga je označila kao iskusnog slikara, sprečila njegovo angažovanje. Za ovaj posao je angažovan slikar poznobaroknih shvatanja Stefan Gavrilović, koji je izgleda bio više po ukusu centralnih krugova Karlovačke mitropolije.

Poslednji posao koji je Teodor Popović ugovorio bio je slikanje ikonostasa u Turskoj Kanjiži (danas Novi Kneževac) 1806. godine. Smrt ga je omela da završi započeti posao. Ikonostas je oslikao njegov sin Georgije naredne 1807. godine. Teodor Popović je sahranjen u Vavedenjskom hramu kao zaslužni građanin Bečkereka.

Pojedinačna dela

                Ikone Bogorodica Bezdinska (1778) i Raspeće (1796) su jedini potpisani radovi Teodora Popovića. Čudotvorna Bogorodica iz gradnuličke crkve je kopija koja je imala za cilj da bude što bliža originalu, tako da nam ne govori mnogo o likovnom izrazu Teodora Popovića.  Sasvim je druga priča sa ikonom Raspeća, koja se čuva u privatnom vlasništvu. Na osnovu ove ikone pripisani su mu i ikonostasi u Beodri i Ečki. Raspeće je rađeno na osnovu grafike bečkog gravera Johana E. Mansfelda (1739-1792), koja je objavljena 1771. godine u knjizi „Собрание изабраних молитв“. Ikonu krase figure u pokretu, uznemirena draperija i živ i smeo kolorit. Ovoj ikoni blisko je i Vaskrsenje Lazarevo iz zbirke Narodnog muzeja u Zrenjaninu. Ona se okvirno može datovati u poslednju četvrtinu XVIII veka. Upečatljiva karakterizacija likova, koja je nastala kao posledica nedovoljnog akademskog učenja, i karakteristični odnosi boja otkrivaju nam Teodora Popovića kao autora i ove ikone.

Ikonostasi

Moler Teodor 1778. godine radi ikonostas u Beodri. Ovaj rad nam otkriva Teodora kao već formiranog umetnika. Njegova koloristička zvučnost prilikom slikanja draperije, koja je bila još uvek u povoju, sasvim se uklapa u rokajnu ornamentiku duboreza. Na beodranskom ikonostasu vidljivo je i neiskustvo Teodora prilikom rešavanja određenih kompozicija. Tako je, na primer, telo Hrista na Raspeću potpuno neprirodno i preterano izduženo. Jedno od boljih kompozicionih rešenja, koje će kasnije ponoviti i u Ečki, vidimo na carskim dverima sa predstavom Blagovesti. Još jedna veza među ikonostasima u Beodri i  Ečki su amblematski frizovi na soklu ikonostasa, kopirani prema gravirama iz srpske Itike Jeropolitike (1774). Ovakve predstave hrišćanskih vrlina u religiozno-didaktične svrhe prvi put srećemo na ikonostasu Jakova Orfelina u crkvi sv. Nikole u Kikindi 1773. godine. Ikonostas u Ečki (1786) na soklu sadrži četiri amblematske i simbolične slike: Nadeždu, Veru, Celomudrije i Vozderžanije. Na ovom ikonostasu vidljivo je da je Teodor usavršio svoj rad. Oblici su slikani punije i sigurnije u odnosu na raniji rad. Međutim, Teodor i dalje ne može da se otrgne od rano-baroknih shvatanja, što je posebno primetno prilikom oslikavanja likova svetitelja. Ranobarokna shvatanja prisutna su i na arhijerejskom prestolu, gde pozađe svetog Nikole oslikava zlatnom dekoracijom. Slikanje Nerukotvorenog Obraza (Ubrusa) nad carskim dverima je takođe jedna od značajnih karakteristika ikonostasa u Ečki, ali i dokaz Teodorovih snažnih veza sa rusko-ukrajinskom tradicijom. Ovakve scene su retke na srpskim ikonostasima.  Prvi put su je naslikali ukrajinski slikari na ikonostasu Preobraženjskog hrama u Sentandreji (1746), a prisutna je i na ikonostasu u Loku, koji je rad nepoznatog slikara iz druge polovine XVIII veka.

Slikarska radionica i Teodorovi naslednici

Pojava Teodora Banatu je bila pravo osveženje. Radionica njegovog bečkerečkog rivala Dimitrija Popovića je ostala zatvorena za zrelije i kasnije faze baroka, iako je imala sve uslove da ode korak dalje. Upravo u vremenu kada uticaj Dimitrija polako počinje da opada pojavljuje se Teodorovo delimično reformisano slikarstvo. Ono sa sobom nosi nove ideje i grafičke predloške, ali i karakterističan ružičasto-plavi kolorit, koji je možda inspirisan rokokoom. Iako novo duhom, njegovo slikarstvo ipak ostaje negde na razmeđi ranog i zrelog baroka. Svoje znanje Teodor je preneo na svoju decu koja su se opredelila da nastave očevu delatnost. Stariji sin Georgije (1783-1847) radio je u očevoj radionici, a nakon smrti oca preuzeo je na sebe sve njegove ugovorene obaveze. Ako samo pogledamo Georgijevu prestonu ikonu Hrista sa ikonostasa u Novom Kneževcu (1807) videćemo upravo Teodorov šablon koji je dat u inverznoj pozi. Georgije je donekle usavršio očev stil, ali nije bio spreman za veće promene. Veći korak u pravcu klasicizma i bidermajera napravio je Teodorov mlađi sin i bečki đak Jeftimije (1794-1876). Međutim, u njegovom crkvenom slikarstvu još uvek se vide odjeci očevih uticaja. Prilikom oslikavanja predstave Blagovesti sa ikonostasa u Vranjevu za uzor je imao istoimene očeve kompozicije.

Nerešena pitanja

Dela Teodora Popovića nisu sačuvana u velikom broju, iako njegovu slikarsku delatnost možemo staviti u raspon od tridesetak godina. Jedan broj njegovih dela čeka na pravilnu atribuciju, ali i otkriće. Druga izuzetno bitna stvar je da se reši pitanje odnosa sa slikarem Dimitrijem Popovićem. Određene sličnosti u radovima ove dvojice bečkerečkih molera navodili su neke istraživače na konstataciju da je Teodor prvobitno radio u radionici kod Dimitrija. Buduća istraživanja, koja bi trebala biti krunisana monografijom slikara, mogla bi da daju odgovore na ova pitanja.

D.V.

Odabrana literatura:

Vukica Popović, Velikobečkerečki slikarski ateljei, Zrenjanin 1969.

Vukica Popović, Veliki Bečkerek, slikarsko središte u Banatu, ZMSLU 13, Novi Sad 1977.

Miroslav Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996.

Internet:

Miroslav Timotijević, Ukrajinsko-srpske umetničke veze, na: http://www.rastko.rs/rastko-ukr/au/timotijevic_veze.html