Crkva Uspenja Bogorodice u Zrenjaninu (hronologija gradnje)

Gradnja Uspenjske ili Varoške crkve počela je 1745. godine kada su, uz posredovanje upravnika bečkerečkog distrihta, pribavljene sve potrebne dozvole iz Temišvara. Radovi na crkvi završeni su 1746. godine, ali je njen izgled bio još uvek daleko od današnjeg. Crkva je bila jednobrodna, sa blago naglašenim pevnicama i apsidom na istoku. Zidovi, svodovi i patos su bili od pečene cigle, a krov je bio pokriven biber crepom. Zanimljivo je da je ova crkva 1758. godine bila jedina pokrivena crepom u celoj Temišvarskoj eparhiji. Čak je i županijska zgrada u Bečkereku krajem XVIII veka bila pokrivena šindrom. Na crkvi je bilo devet prozora (po četiri sa svake strane i jedan na apsidi), a na priprati šest malih. Od spoljnog ukrasa zna se da je fasada imala vertikalne pilastre. Vrata je bilo troje dvokrilnih i bila su urađena od drveta. Nad oltarom se (u vrhu apside), kao i danas,  nalazio gvozdeni krst. Godine 1746. bili su završeni i radovi na enterijeru. Na svodovima su zografi oslikali tri scene iz bogorodičinog ciklusa, a ostatak hrama je okrečen u belo. Između naosa i oltara sazidan je od cigala ikonostas, a na njemu su se našle četiri prestone ikone u pozlaćenim i drvorezbarenim ramovima. Ikonostas je do 1758. godine dopunjen višim zonama sa apostolima, prorocima i raspećem.

Jedno od pitanja koje se nameće je koliko je ovaj prvobitni hram bio barokiziran? Sveštenstvo koje je tada brinulo o gradnji crkve je školovano u najboljim centrima srpske crkve i hipotetički je znalo za usvajanje kulturnog baroknog modela od strane Karlovačke mitropolije. Sa druge strane, pak, vidimo da je ovaj hram imao zidani ikonostas što se može protumačiti kao ostatak tradicije u gradnji. Drugo pitanje, koje se nadovezuje na prvo, bilo bi ko su graditelji ove crkve?  Opšte analogije govore da su oni uglavnom bili stranci (najčešće Nemci) koji su bili u službi, bilo vojnih, bilo civilnih vlasti monarhije. Međutim, bilo je i domaćih majstora, ali i onih pridošlih sa juga, grko-cincarskog porekla, koji su mogli biti glavni majstori, ili češće pod-izvođači ili graditelji. Interesantno je da je 1746. građena i upravna zgrada bečkerečkog distrihta, što upućuje da su obe građevine mogle biti delo istog autora. U vreme građenja Uspenjskog hrama u Bečkereku je živeo i jedan graditelj koji je možda imao učešća prilikom gradnje crkve. U pitanju je Stojan Nikolin, poznatiji i kao Stojan Dunđerin (rođen 1720. godine). Njegovo delovanje vezano je za period od 1746. do 1772. godine. Nadajmo se da će buduća istraživanja uspeti da odgovore na neka od ovih pitanja.

Naredna faza u gradnji desila se 1757. kada je započeta gradnja zvonika, koji je završen godinu dana kasnije. Ovaj prvobitni zvonik se pomalo razlikovao od današnjeg, i u prizemlju je bio otvorenog tipa. Sa severne i južne strane su bili sporedni polukružni prolazi (kasnije zazidani), a na zapadnoj glavni.

Tokom 1780-tih izvedeni su najveći radovi na crkvi od početka njene gradnje. Prvo su izgleda rađeni radovi na zapadnom delu crkve. Menjana je veličina, a moguće i oblik prozora, tako da su mali prozori na priprati danas skoro neprepoznatljivi. Prošireni su pilastri. Urađeni su novi klesani portali za sva tri ulaza u crkvu. Da ovi portali potiču baš iz tog vremena ima više pokazatelja. Prilikom restauratorsko-konzervatorskih radova pronađen je jedan ulaz u crkvu koji se ne poklapa ni sa jednim od postojeća tri. Druga stvar je klesani ukras, u vidu venaca (girlandi), koji je bliži klasicizmu negoli baroku, i uklapa se u opšte tendencije sa kraja XVIII veka. Treća i najbitnija stvar je klesana niša iznad glavnog ulaza koja u centralnom polju okruženom lovorovim vencem ima godinu obnove ovog dela crkve (1783). Tik iznad lovorovog venca u uglovima niše skrajnuto stoji godina prethodnog graditeljskog poduhvata (1746). Preplet koji nalazimo na rezanim kamenim portalima identičan je po svojoj šemi ornamentu koji srećemo na duboreznom i kasnije postavljenom ikonostasu Aksentija Markovića. Ovom duborescu nisu nepoznati bili ni ostali klasični motivi vidljivi na pervazima, a znamo i da mu rad sa kamenom nije bio nepoznat. Međutim, ipak treba biti oprezan kada je reč o bilo kakvoj atribuciji. Sa druge strane, vrsta kamena korišćenog za klesanje portala nije bila nepoznata ni klesarima nadgrobnih spomenika iz Bečkereka. Ovaj klesarski poduhvat uslovno možemo pripisati lokalnoj ili, što je verovatnije, novosadskoj radionici.

Pošto je grad počeo naglo da raste (kako u ekonomskom pogledu, tako i po broju stanovnika) došlo je do potrebe da se crkva poveća i produži. Tako se, ubrzo posle obnove iz 1783. godine, pristupilo dograđivanju novih i širih pevnica u produžetku starih, i nove kružne apside. Ovi radovi su završeni 1787. godine, kako je zapisano u jednoj inventarskoj knjizi iz 1840-te godine. Obnovom je brod crkve dobio interesantan oblik koji se širi stepenasto prema istoku. Fasade su stilski obrađene u duhu klasicizma u istim oblicima kao iz prethodne obnove iz 1783. godine. Ovim dogradnjama i pređašnjom gradnjom zvonika (1758) crkva je produžena od probitnih blizu 21 metar na blizu 29 (unutrašnje mere). Prvobitni zidani ikonostas je u ovim obnovama morao biti srušen tako da je Bečkerečki magistrat 1790. godine potpisao ugovor sa Aksentijem Markovićem, poznatim novosadskim drvorezbarom, da se izradi novi. Novi barokni ikonostas, sa primesama klasicizma i rokokoa, bio je završen tek 1795. Koncem XVIII veka Uspenjski hram je dobio sve one osnovne oblike koje ga krase do dan danas.

Nažalost, što se tiče XIX veka malo je pisanih tragova, ali i onih podataka dobijenih tokom konzervatorsko-restauratorskih radova, koji bi mogli da odgonetnu sudbinu crkve tokom ovog perioda. Crkva je zahvaljujući svom položaju u prostoru (ne naslanja se ni na jednu građevinu) i pokrivenošću biber crepom, uspela da preživi veliki požar iz 1807. godine, koji je prosto ruinirao celo gradsko jezgro. 1828. godine stara drvena vrata su menjana novim, koja su obložena limom i ornamentima u vidu rombova i rozeta. Iste godine rađena su i vrata za drugu gradsku crkvu, posvećenu Vavedenju. Iako požar iz 1807. godine nije ozbiljnije ugrozio crkvu, ipak ju je potkačio onaj iz 1830-te godine. Ne znamo u kojoj meri su bila oštećenja, ali zato znamo da je ona bez popravki ostala sve do sredine XIX veka. Ostaje samo pitanje da li je u periodu od 1850. do poslednje obnove crkve sa kraja XIX veka bilo nekih intervencija. Poslednja intervencija na crkvi tokom XIX veka desila se 1896. godine, kako je i zabeleženo na baroknoj kapi zvonika. U svrhu ove obnove dobrotvorka Emilija Munčić i Dobrotvorna zadruga Srpkinja su prikupili 660 forinti. Da li je tom prilikom samo restaurirana kapa zvonika ili je možda crkva pretrpela neke promene mogla bi da potvrdi neka stara fotografija ili razglednica, ali je nisam uspeo pronaći. Obnovi sa kraja XIX veka može se pripisati i izrada hora, koji stoji na konzolama i metalnim stubovima i stilski odudara od ostalog enterijera.

Postoji nekoliko pridodatih elemenata koji u biti nisu deo građevine, ali se crkva bez njih ne može zamisliti. Sa južne strane crkve u zidu se nalaze uzidane nadgrobne ploče sa kraja XVIII i početka XIX veka u crvenkastom mermeru. U pitanju su ploče zaslužnih građana čija sudbina nije u potpunosti rasvetljena. Druga stvar su zvona. Još 1758. godine nakon gradnje zvonika za crkvu su nabavljena dva zvona. Međutim, sva stara zvona sa crkve su rekvirirana u vreme I svetskog rata od strane Austro-ugarskih vlasti 1917. godine za potrebe vojske. Tek 1930-te godine su prikupljena sredstva i za crkvu su kupljena tri zvona, koja su izlivena u Mariborskoj livnici. Na zvoniku su tada postavljena zvona veličine 1500 kg, 450 kg i 384  kg.

Početak XX veka crkva je sačekala u istom obliku u kome se čuva i dan danas. U drugoj polovini 1990-tih urađeni su najbolji moderni konzervatorsko-restauratorski radovi u njenoj istoriji. Međutim, prilikom radova je došlo do odsustva arheoloških radova kako u unutrašnjosti crkve tako i u njenoj porti, koji bi nam bolje rasvetlili istoriju hrama i sve njene faze gradnje. Došlo je takođe i do sitnih propusta prilikom restauratorskih radova. Tako na primer, na zabatu hrama nisu restaurirane horizontalne fuge koje su imitirale slog gradnje, a nije izgleda bilo ni pokušaja da se restauriraju mali kapiteli na okvirima prozora na zvoniku, tako da današnji nisu originalni. Bez obzira na nedostatke, sve što je tada urađeno na crkvi bilo je kvalitetno i zaustavljeno je njeno dalje propadanje. Nažalost, radovi na unutrašnjosti i enterijeru crkve nisu nastavljeni i oni danas zahtevaju hitnu intervenciju.

D.V.

Odabrana literatura:

Lj. L., Narodni dobrotvori (Kuzman i Emilija Munčić), Orao (za godinu 1898.), Kikinda 1897.

Felix Milleker, Geschichte der Stadt Veliki Bečkerek: 1333-1918, Vršac 1933.

Ur.  Aleksandar M. Stanojlović,  Monografija Petrovgrad, Petrovgrad 1938.

Dušan J. Popović, Srbi u Banatu do kraja XVIII veka, Beograd 1955.

Danilo Kecić, Rekviriranje zvona srpskih pravoslavnih hramova Temišvarske eparhije 1916-1917, ZMSZI br.59/60, Novi Sad 1999.

Jelena Knežević, Dimitrije Popović (1738-1796.), Zrenjanin 2001.

Svetlana Bakić, Restauratorski radovi na tri crkve u Zrenjaninu, Građa br. 21, Novi Sad 2004.

Zahvalnost: Bojanu Kojičiću iz ZZSK (Zrenjanin)