Do 1906. godine na zrenjaninskim trgovima nije bilo slobodnostojećih javnih spomenika (skulptura). Na raskršćima su se ranije nalazili manje ili više skulpturalno obrađeni krstovi. Njih su podizali imućniji građani u slavu božiju i davali ih na staranje Srpskoj pravoslavnoj opštini. Neposredan povod za podizanje spomenika mogao je biti inspirisan nekim privatnim ili istorijskim događajem ili možda samo željom ktitora da ulepša svoje okruženje.
Zrenjanin nije bio izuzetak što se tiče podizanja spomenika. Ovakvi krstovi su podizani u svim gradovima i selima i to posebno u srpskim sredinama. U selima i manjim gradovima sa srpskom većinom oni su se nalazili na glavnim gradskim trgovima, dok su u gradovima sa mešovitim stanovništvom oni podizani u delovima grada nastanjenim pravoslavcima. Jedan od najranijih i u isto vreme najraskošnijih sačuvanih je krst iz Sent Andreje (1763.).
Krst sa Žitnog trga (1813.).
Na osnovu mape grada Bečkereka iz perioda 1769-1772. vidimo da je drveni krst postojao još u to vreme na Žitnom trgu. Ovo je verovatno prvi tržni krst podignut u gradu. Prvobitni drveni je 1813. godine zamenjen kamenim. Natpis na krstu je danas delimično oštećen i teško čitljiv. Danas se nalazi u porti Uspenjskog hrama, severno od crkve.
Krst sa Trga Republike (1891.)
Krst je podigao Marko Jankahidac (Zabogin) 1891. godine. On se nalazio u neposrednoj blizini srpske crkve i u delu grada koji je za Srbe imao raniji kultni značaj. Krajem XIX veka, kada je podignut, taj deo grada je polako prestajao da ima srpski karakter. Danas se krst nalazi u porti Uspenjskog hrama, južno od crkve.
Krst na Gradnuličkom trgu (1937.)
Prvobitni krst, podignut verovatno tokom XIX veka, bio je od drveta i poznat nam je sa starih fotografija. Kameni krst je postavljen tek 1937. godine. Ktitori su bili Milivoj i Vata Berberski. Milivoj je ostao upamćen i po tome što je u periodu od 1921. do 1924. bio predsednik III srpske zemljoradničke zadruge. Danas se krst nalazi na približno istom mestu kao i nekada.
Prvobitno drveni krstovi su bili posve jednostavni. Osnovni kraci su najčešće pokrivani polukružnom, verovatnom metalnom, konstrukcijom koja je na neki način predstavljala zaštitu. Drvo je ipak bilo podložno bržem propadanju na vetrometini. To je bio i osnovni razlog zašto su oni u kasnijem periodu zamenjivani kamenim. U ovoj drugoj fazi gradnje krstova dolaze više do izražaja umetnički pravci i epohe. U osnovi svi krstovi nose odlike klasicističkih tendencija. Na najstarijem krstu iz 1813. godine one su i najizraženije. Pored uobičajenih profilacija tu je motiv volute na samom postolju. Najveću vrednost svakako predstavlja urezano Raspeće na samom krstu koje je urađeno pod uticajem grafike. Na drugom po starini iz 1891. godine pored klasicizma vidljivi su i uticaji romantizma kako na postolju tako i na samom krstu (trolisni završeci na kracima). Najmlađi i u isto vreme najskromniji nosi samo određena sećanja na ranije epohe, a poseban umetnički izraz prisutan je samo profilacijama na kracima krsta. Svi krstovi su plod klesarskih radionica koje u gradu imaju viševekovnu tradiciju.
Nakon Drugog svetskog rata ovi simboli pravoslavne hrišćanske ali i druge tradicije su pod izgovorom novih regulacija i urbanističkih rešenja pomereni sa svojih viševekovnih mesta i gurnuti u portu crkve, u prostor kome nisu namenjeni i u kome ne mogu da dođu do izražaja. U originalnom prostoru je ostao samo gradnulički krst koji svojom veličinom nije skretao pažnju lokalnih moćnika. Isti slučaj je bio sa brojnim gradovima širom Vojvodine (Novi Sad, Sombor, Kikinda...). Nakon “demokratskih promena” bilo je pokušaja vraćanja nekih krstova na svoje probitne lokacije. Međutim, neki kao što je kikindski su tada skoro uništeni.
Da li je ovo poziv nadležnima da porazmisle na ovu temu? Možda?! Zamislite samo prostor trga danas izgubljene republike sa krstom umesto velike žardinjere (zar ih nismo uklonili iz glavne ulice), pa makar u pozadini bio i brod od stakla. Međutim, ako bi gledali od strane staklenca prema glavnoj ulici ovaj krst bi nas uveo u staro gradsko (oronulo) jezgro.
D.V.
Odabrana literatura:
Miroslav Timotijević, Rađanje moderne privatnosti, Privatni život Srba u Habzburškoj monarhiji od kraja 17. do početka 19. veka, Beograd 2006.
Saša Urošev, Uništen simbol Kikinde, Kurir (07.05.2008.)
P.S.
Hvala Filipu K. i Zrenjanistici na fotografiji gradnuličkog krsta…
Zrenjanin nije bio izuzetak što se tiče podizanja spomenika. Ovakvi krstovi su podizani u svim gradovima i selima i to posebno u srpskim sredinama. U selima i manjim gradovima sa srpskom većinom oni su se nalazili na glavnim gradskim trgovima, dok su u gradovima sa mešovitim stanovništvom oni podizani u delovima grada nastanjenim pravoslavcima. Jedan od najranijih i u isto vreme najraskošnijih sačuvanih je krst iz Sent Andreje (1763.).
Krst sa Žitnog trga (1813.).
Na osnovu mape grada Bečkereka iz perioda 1769-1772. vidimo da je drveni krst postojao još u to vreme na Žitnom trgu. Ovo je verovatno prvi tržni krst podignut u gradu. Prvobitni drveni je 1813. godine zamenjen kamenim. Natpis na krstu je danas delimično oštećen i teško čitljiv. Danas se nalazi u porti Uspenjskog hrama, severno od crkve.
Krst sa Trga Republike (1891.)
Krst je podigao Marko Jankahidac (Zabogin) 1891. godine. On se nalazio u neposrednoj blizini srpske crkve i u delu grada koji je za Srbe imao raniji kultni značaj. Krajem XIX veka, kada je podignut, taj deo grada je polako prestajao da ima srpski karakter. Danas se krst nalazi u porti Uspenjskog hrama, južno od crkve.
Krst na Gradnuličkom trgu (1937.)
Prvobitni krst, podignut verovatno tokom XIX veka, bio je od drveta i poznat nam je sa starih fotografija. Kameni krst je postavljen tek 1937. godine. Ktitori su bili Milivoj i Vata Berberski. Milivoj je ostao upamćen i po tome što je u periodu od 1921. do 1924. bio predsednik III srpske zemljoradničke zadruge. Danas se krst nalazi na približno istom mestu kao i nekada.
Prvobitno drveni krstovi su bili posve jednostavni. Osnovni kraci su najčešće pokrivani polukružnom, verovatnom metalnom, konstrukcijom koja je na neki način predstavljala zaštitu. Drvo je ipak bilo podložno bržem propadanju na vetrometini. To je bio i osnovni razlog zašto su oni u kasnijem periodu zamenjivani kamenim. U ovoj drugoj fazi gradnje krstova dolaze više do izražaja umetnički pravci i epohe. U osnovi svi krstovi nose odlike klasicističkih tendencija. Na najstarijem krstu iz 1813. godine one su i najizraženije. Pored uobičajenih profilacija tu je motiv volute na samom postolju. Najveću vrednost svakako predstavlja urezano Raspeće na samom krstu koje je urađeno pod uticajem grafike. Na drugom po starini iz 1891. godine pored klasicizma vidljivi su i uticaji romantizma kako na postolju tako i na samom krstu (trolisni završeci na kracima). Najmlađi i u isto vreme najskromniji nosi samo određena sećanja na ranije epohe, a poseban umetnički izraz prisutan je samo profilacijama na kracima krsta. Svi krstovi su plod klesarskih radionica koje u gradu imaju viševekovnu tradiciju.
Nakon Drugog svetskog rata ovi simboli pravoslavne hrišćanske ali i druge tradicije su pod izgovorom novih regulacija i urbanističkih rešenja pomereni sa svojih viševekovnih mesta i gurnuti u portu crkve, u prostor kome nisu namenjeni i u kome ne mogu da dođu do izražaja. U originalnom prostoru je ostao samo gradnulički krst koji svojom veličinom nije skretao pažnju lokalnih moćnika. Isti slučaj je bio sa brojnim gradovima širom Vojvodine (Novi Sad, Sombor, Kikinda...). Nakon “demokratskih promena” bilo je pokušaja vraćanja nekih krstova na svoje probitne lokacije. Međutim, neki kao što je kikindski su tada skoro uništeni.
Da li je ovo poziv nadležnima da porazmisle na ovu temu? Možda?! Zamislite samo prostor trga danas izgubljene republike sa krstom umesto velike žardinjere (zar ih nismo uklonili iz glavne ulice), pa makar u pozadini bio i brod od stakla. Međutim, ako bi gledali od strane staklenca prema glavnoj ulici ovaj krst bi nas uveo u staro gradsko (oronulo) jezgro.
D.V.
Odabrana literatura:
Miroslav Timotijević, Rađanje moderne privatnosti, Privatni život Srba u Habzburškoj monarhiji od kraja 17. do početka 19. veka, Beograd 2006.
Saša Urošev, Uništen simbol Kikinde, Kurir (07.05.2008.)
P.S.
Hvala Filipu K. i Zrenjanistici na fotografiji gradnuličkog krsta…
Нема коментара:
Постави коментар