Radovi zlatara kao ogledalo onovremenog života
Radovi bečkerečkih zlatara nam itekako mogu oslikati život u nekadašnjoj spskoj sredini u Banatu. Oni su namenjeni duhovnoj praksi i naizgled nemaju toliko veze sa svetovnim životom, međutim, u svojim detaljima oni nam otkrivaju jedno sasvim drugo lice.
Petar Smederevac na poleđini okova nam predstavlja scenu Silazak u Ad. Na njoj je prikazan Hrist kako razvaljuje vrata pakla i oslobađa Adama i Evu. Pri dnu kompozicije sa leve strane je Satana sa okovima na rukama. Ovde je na simboličan način prikazana borba protiv Turaka. Ako pažljivije pogledamo kosu gospodara podzemlja možemo videti da ona podseća na stilizovanu kapu. Vlasi se vijugavo dižu i kupasto sužavaju. Ona neodoljivo liči na kape koje je nosila laka turska konjica Akindžije. Kao prethodnica turske vojske ona je imala cilj da unese strah među tuđom vojskom i narodom. Da li su možda baš ove jedinice turske vojske naterale Petra da napusti Smederevo i nastani se u Bečkereku?
Na istom okovu ovaj vrsni zlatar nastavlja svoje pripovedanje. On podrobno opisuje jevanđeliste koristeći različite predloške. Na gornjem delu okova se nalaze Marko i Matej u potpuno sobnom ambijentu. Čini se da se u njihovoj pozadini nalaze police. Kraj njih se nalaze stočići na kojima su bočice sa mastilom. Svi jevanđelisti su prikazani u različitim pozama: Matej čita svitak, Luka u ruci drži dve pisaljke i jednom od njih piše po svitku, Marko u jednoj ruci drži svitak a u drugoj knjigu, Jovan podbočen i zamišljen čeka božije nadahnuće. Sve ove scene odišu jednom uobičajenom atmosferom iz nekakvog kasnosrednjovekovnog skriptorijuma.
Kujundžija Vuk takođe ne zaostaje za svojim prethodnikom prilikom prikazivanja stvari koje ga okružuju. Na hopovskom jevanđelju se kao centralna figura nalazi predstava sv. Đorđa na konju koji ubija aždaju. Pločica nosi određenu dozu primitivizma i stilizacije u obradi. Međutim, i pored svoje naivnosti ona nosi Vukovu želju da insistira na određenim detaljima. Pa nam tako opisuje onovremenu konjsku opremu sa uzengijom, uzdama i dr.
Na istom hopovskom jevanđelju i na brojnim kandilima onog vremena imamo pločicu sa figurama dvojice nepoznatih svetitelja. Oni se nalaze pod biforom prelomljenih saracenskih lukova. Detaljno opisan prozor ima u sredini stubić sa kapitelom u vidu voluta. Kulisa ili okvir napravljen za ovu dvojicu svetitelja uzor je morao imati u arhitekturi. U prilog ovoj tvrdnji ide i horizontalna linija u pozadini svetitelja koja bi mogla biti odjek greda koje su korištene da bi se učvrstio crkveni svod. Ova bifora je mogla biti deo neke građevine ili je nastala pod inspiracijom nekakve slične.
Na okovu Petra Smederevca nalazi se iznad Raspeća dopojasna figura sv. Maksima, tj. despota Đorđa Brankovića. Ona u suštini jeste šablonizovana i stilizovana, ali se ipak svojom obradom odvaja od drugih figura na okovu. Sv. Maksim je prikazan široke glave, upalih očiju, dužih brkova. Sve ove karakteristike nosi i despotova predstava na zidnom slikarstvu manastira Krušedol. Pošto su oba lika nastala u približnom vremenskom okviru sasvim je slobodno zaključiti da su imali zajednički izvor. Za ovaj izvor je zaslužan ktitor i okova i zidnog slikarstva Silvestar, tadašnji iguman manastira Krušedol. On je mogao biti u obliku nekakvog crteža ili ikone koji su mogli imati prave portretne karakteristike koje su zabeležene još za života samog despota. Na ovaj način su posrednim putem osobenosti sv. Maksima prenesene i na okov Petra Smederevca.
Sudbina predmeta zrenjaninskih zlatara
Bečkerečka zlatarska radionica tokom XVI i XVII veka pripada samom vrhu starog srpskog zlatarstva. Ona stoji u rangu sa najboljim tadašnjim radionicama kao što su beogradska, sarajevska, hercegovačka i kosovsko-metohijska. Sačuvani broj predmeta nije veliki, ali je sasvim dovoljan da bi se shvatio njen značaj i način delovanja.
Najveći deo predmeta je stradao u toku ratova, vrlo čestih na našem području. Ovi ratovi su podstakli migracije, pljačku i nedovoljnu brigu o kulturnom nasleđu. Deo blaga danas čeka da ga pronađu arheolozi, a deo pak tavori u privatnim i javnim zbirkama širom sveta i čeka na svoje objavljivanje i atribuciju.
Nekim predmetima se u relativno skorije vreme izgubio trag. Panagijar Stevana Moračanina, rad kujundžije Vuka, postojao je u drugoj polovini XIX veka. Isti slučaj je i sa panagijom iz manastira Praskvica. Ona se u manastiru nalazila 1890. godine. Međutim, kasnije je nestala, verovatno za vreme pljačke manastira od strane Italijana tokom II svetskog rata.
Nekoliko zlatarskih radova bečkerečke radionice se danas nalazi u muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. U pitanju su okov Petra Smederevca (1540.) i hopovsko jevanđelje kujundžije Vuka (1662.). Ovi predmeti su bili deo riznica fruškogorskih manastira sve do II svetskog rata. Tada su konfiskovani od strane ustaških vlasti i preneti u Zagreb. Do kraja rata nalazili su se u vlasništvu Muzeja za umjetnost i obrt. Aprila meseca 1946. godine ovi predmeti su zajedno sa još 11 vagona imovine SPC sa prostora Srbije vraćeni u Beograd. Posle restauracije i konzervacije ovi okovi su smešteni u vitrine i depoe muzeja Srpske pravoslavne crkve. Od 1954. godine muzej se nalazi u zgradi Patrijaršije u Beogradu.
Dobar deo bečkerečkih radova ne nalazi se u našoj zemlji. Vrlo je zanimljiv put okovanog krsta zlatara Đorđa Gostimirovića (1593.) koji je rađen za manastir Ozren u Bosni. Krst se volšebnim putem našao u riznici Bačkovskog manastira u Bugarskoj. Tu je ostao sve do 1946. godine kada je poklonjen ruskom patrijarhu Alekseju. Danas se nalazi u vitrinama Patrijaršijskog muzeja u Zagorsku. U našoj zemlji se više ne nalazi ni krst Vuka Rankovića (1652.), iako do skora jeste. Krst su izbegli monasi iz manastira Trebinja poneli sa sobom i danas se čuva u manastiru Savina u Crnoj gori.
Nažalost, sačuvani zlatarski predmeti se usled mnogih okolnosti nikada nisu ponovo našli u Bečkereku (Zrenjaninu). Pored više od 50 godina moderne muzejske prakse u gradu, javnost Zrenjanina nije uspela da vidi izložbu o zlatarima. Bečkerečkim zlatarima su se divili još 1896. godine građani Budimpešte na Milenijumskoj izložbi. Tada je u okviru Hrvatsko-slavonskog paviljona izložena riznica Karlovačke mitropolije. Među odabranim radovima našli su se i okovi Petra Smederevca i Vuka. Tadašnja stručna mađarska javnost je posebno isticala Petrov rad na četvorojevanđelju svetog Maksima. Kako to obično biva, uvek se drugi više hvale našom lokalnom (globalnom) kulturom negoli mi sami. Tako je na primer na koricama jedne od skorijih beogradskih monografija reprodukovan okov Petra Smederevca, iako nikada nije bio deo beogradske kulture, bar ne do 1954. godine.
Prilog
Radovi bečkerečke zlatarske radionice
Okov četvorojevanđelja rad Petra Smederevca iz 1540. godine. (muzej SPC, Beograd)
Okov krsta rad Đorđa Gostimirovića iz 1593. (Patrijaršijski muzej, Zagorsk, Rusija)
Panagija manastira Praskvica iz 1594. (nepoznato)
Okovani krst rad kujundžije i dijaka Vuka iz 1652. (manastir Savina, Crna gora)
Okov četvorojevanđelja rad kujundžije i dijaka Vuka iz 1662. (muzej SPC, Beograd)
Okovi bliski bečkerečkoj radionici
Umetnički senzibilitet i način rada kujundžije i dijaka Vuka uklapa se u opšte tendencije srpskog zlatarstva XVII veka. Njegovo hopovsko jevanđelje je blisko radovima zlatara Neška Prolimlekovića iz Požarevca, ali i određenim radovima iz bosansko-hercegovačkih radionica. Upotreba kalupa koji su mogli da se izlivaju više puta i to od strane različitih zlatara nama danas otežava atribuciju određenih predmeta. Zato ćemo ovde navesti predmete bliske bečkerečkoj radionici.
- Okov jevanđelja manastira Grabovac iz 1663.godine (Danas u Sentandreji)
Od svih sačuvanih radova ovaj okov je najbliži radu Vuka na hopovskom jevanđelju. Identični kalupi su iskorišćeni za izlivanje predstava Arhanđela Mihaila i Bogorodice, kao i ornamentike. Sam kompozicioni raspored pločica takođe upućuje na Vuka, ali je on donekle neinventivan (jedna pločica se ponavlja dva puta) i ikonografski nejasan.
- Okov jevanđelja iz Krušedola iz XVII veka (danas u muzeju SPC, Beograd)
Na ovom okovu vidimo korišćenje istih predložaka za predstave jevanđeliste Luke i Jovana kao na grabovačkom jevanđelju. Prisutna je i predstava Bogorodice Panagija kao na grabovačkom i hopovskom jevanđelju sa, doduše, nešto bogatijom pridodatom ornamentikom.
D.V.
Odabrana literatura
Ljubomir Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi I, II, III, Beograd 1902,1903,1905.
T.Đorđević, Nekoliko starih srpskih zapisa i natpisa, Starinar II, Beograd 1909.
D. J. Popović - Sv. Matić, O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku, Sremski Karlovci, 1933.
Dušan J. Popović, Srbi u Banatu do kraja XVIII veka, Beograd 1955.
B.Radojković, Srpsko zlatarstvo XVI i XVII veka, Novi Sad 1966.
V. Popović, Velikobečkerečki slikarski ateljei, Zrenjanin, 1969.
B. Radojković, Krst iz Ozrena Đorđa Gostimirovića, ZLU 10, Novi Sad 1974.
L. Mirković, Ikonografske Studije, Novi Sad, 1974,
Miodrag Jovanović, Milenijumska izložba u Budimpešti 1896. godine, Sentandrejski zbornik 2., Beograd 1992.
K. Vuković, Srpska crkvenoumetnička zbirka, Sentandreja: Srpski crkveni muzej 1998.
Đ. Tošić, Sandaljeva udovica Jelena Hranić, Zbornik radova Vizantološkog instituta XVI, Beograd 2004,
Flóra, Kolozsvári ötvösregesztrum (1549–1790), na: http://www.mol.gov.hu/letoltes.php?d_id=249
Нема коментара:
Постави коментар